Camblak Grzegorz (imię chrz. Gabriel), metropolita kijowski kościoła gr. wsch. (1415–20). Pochodził z możnej rodziny bułgarskiej, zasłużonej dla piśmiennictwa rodzimego. Urodził się zapewne ok. r. 1364 w Tyrnowie (?). Pierwsze lata spędzał w mieście rodzinnym, potem przebywał w Grecji. Na dworze patriarchy carogrodzkiego zapoznał się z administracją cerkiewną i zajmował się przepisywaniem i tłumaczeniem na cerk.-słow. utworów hagiograficznych. Około r. 1400 złożył śluby zakonne i wstąpił do klasztoru pod imieniem Grzegorza. W r. 1401 patriarcha Mateusz wysłał go do Mołdawii w celu zbadania sprawy wyświęcenia tamtejszego metropolity Józefa przez Antoniusza, metr. halickiego, którego metropolia została wznowiona dzięki Kazimierzowi Wielkiemu w Suczawie. C. po raz pierwszy pośrednio zetknął się ze sprawami Kościoła wschodniego w Polsce. Misja jego polegała na podporządkowaniu Cerkwi mołdawskiej patriarchatowi carogrodzkiemu. C., wzrosły w tradycjach niezależności Cerkwi bułgarskiej od Konstantynopola, zadania swego nie spełnił i do Grecji nie powrócił. W Mołdawii zrazu zajmował się administracją kościelną jaka »presbiter« Cerkwi mołdawsko-wołoskiej, z czasem został ihumenem klasztoru w Neamcul u podnóża Karpat. Wygłaszał liczne kazania i pisał żywoty świętych w języku cerkiewno-słowiańskim. W lecie 1406 r. wzywał C-a do Moskwy jego stryj, metropolita kijowski Cyprian. W drodze do Moskwy, nad rz. Niemnem, otrzymał wiadomość o śmierci Cypriana († 16 IX 1406). Odtąd zaczęły się długoletnie zabiegi C-a o pozyskanie metropolii w państwie Jagiellonów. Natrafił jednakże początkowo na znaczne trudności z powodu dążenia Moskwy, popieranej przez Carogród, do podporządkowania Cerkwi na Rusi litewskiej i koronnej pod władzę metropolity, rezydującego w Moskwie. C. na pewien czas opuścił Litwę, lecz wkrótce powrócił i udał się nawet do Moskwy dla poparcia swych planów. Wszystkie jednak jego usiłowania natrafiły na opór metropolity w Moskwie Focjusza, który nie chciał zrezygnować ze swej władzy nad Kijowem i Haliczem. Popierali natomiast zabiegi C-a Jagiełło i Witold, którzy dążyli w myśl dawnych tradycji Olgierdowych do uniezależnienia Cerkwi od Moskwy. Na stanowisko metropolity nadawał się właśnie C., który podczas pobytu w Mołdawii przeciwstawiał się centralistycznym zakusom patriarchatu carogrodzkiego. Być może na poparcie kandydatury C-a przez Jagiellonów wpłynął Aleksander, hospodar mołdawski, lennik i powinowaty Jagiełły, wskazując na działalność C-a w Mołdawii. Z drugiej strony zdobycie metropolii kijowskiej i halickiej dawało możność C-owi poddania pod swoją jurysdykcję także zależnej od tego czasu od metropolii halickiej Cerkwi mołdawskiej. Po długich usiłowaniach obydwu Jagiellonów oraz C-a został zwołany 15 XI 1415 do Nowogródka synod, złożony ze wszystkich biskupów Cerkwi grecko-wschodniej w Księstwie i Koronie. Zgromadzeni biskupi wybrali na metropolitę Grzegorza C-a. Zarówno Witold jak i biskupi w pismach swych uzasadnili jego wybór zaniedbywaniem przez Focjusza metropolii kijowskiej oraz kanonami. Zarzuty, jakoby elekcji C-a dokonano pod presją Witolda, opierają się na późnym świadectwie tendencyjnej kroniki Nikona, której autor starał się oczyścić z zarzutów Focjusza i wykazać rzekomą nielegalność wyboru C-a. Za namową Focjusza patriarcha carogrodzki rzucił klątwę na Grzegorza i wraz z cesarzem bizantyńskim zwrócił się do Witolda, aby »jako rozumny władca« naprawił to, co się stało, i uznał władzę Focjusza. Nie mogąc uzyskać potwierdzenia w Carogrodzie wyboru nowego metropolity, Jagiellonowie skorzystali z przejawiających się wówczas prądów unii kościelnej i wysłali C-a na sobór w Konstancji. Okazały wyjazd w otoczeniu duchowieństwa prawosławnego, kniaziów i panów oraz posłów z Nowogrodu Wielkiego odbył się 19 II 1418. Na uroczystej audiencji 25 t. m. C. w towarzystwie arcybiskupa gnieźnieńskiego Mikołaja Trąby i duchowieństwa obydwu obrządków został przyjęty przez papieża Marcina V. W imieniu C-a mowę po łacinie odczytał magister teologii Maurycy z Pragi. Według zachowanego tekstu przemówienia metropolita oświadczył, że zarówno on sam jak Jagiełło i Witold pragną zawarcia unii kościelnej, która może nastąpić, gdy odrębność kościoła wschodniego zostanie usunięta. W celu zjednoczenia obydwu Kościołów należy zwołać sobór powszechny, na którymby przedstawiciele obydwu wyznań mogli dokonać unii sposobem godnym i uczciwym. Po odczytaniu listów Jagiełły i Witolda C. złożył uszanowanie papieżowi. Ostrożna mowa C-a nie odniosła skutku. Zgromadzeni w Konstancji biskupi zajmowali się przede wszystkim reformą wewnętrzną Kościoła; kwestia unii nie była dokładniej rozpatrywana do końca soboru (22 IV 1418). C. wyruszył z powrotem, w Krakowie przebywał od 5 do 18 maja. Odtąd giną wiadomości o jego życiu, natomiast od r. 1418–32 w źródłach polskich i ruskich spotykają się wzmianki o jego śmierci. Daty dokładnej jego zgonu określić nie można. Uczony rosyjski Jacymirskij na podstawie analizy rękopisów przypuszcza, że C. umarł po r. 1450 w klasztorze mołdawskim w Neamcul pod imieniem mnicha Gabriela, zajmując się przepisywaniem rękopisów słowiańskich. Hipoteza ta opiera się jednak na kruchych podstawach.

Enc. Org. (Bartoszewicz); W. Enc. Il.; Praw. Bogosł. Enc. 1903, IV 683–7. Podstawowa praca, uwzględniająca źródła i literaturę: Jacymirskij A. J., Grigorij Cambłak, oczerk jego żizni, administratiwnoj i kniźnoj diejatielnosti., Pet. 1904. Ze starszych prac: S(okołow), Kijewskij mitropolit G. C., »Bogosławskij Wiestnik« 1895, IV 52–72, 156–99. Działalność C-a omawiają ogólne dzieła z hist. Cerkwi, jak Makarija, 1866, IV 98 i Gołubińskiego, 1900, t. II cz. 1, 374–87; Hruszewśkyj, Istor., Lw. 1900, V 399–401, 512–7, dokładna biografia. Sprawę unii zob. Prochaska A., Dążenia do unii cerkiewnej za Jagiełły, »Przegl. Powsz.« 1896, t. 50, s. 329–76, t. 51, s. 47–52; Fijałek J. ks., Biskupstwa greckie, »Kw. Hist.« 1897, 51–3; Lewicki A., Sprawa unii kościelnej za Jagiełły, »Kw. Hist.« 1897, XI 310; Halecki O., Le problème de l’union des églises, W. 1929; Kolankowski L,, Dzieje W. Ks. Lit., W. 1930, 133; Chodynicki K., Kościół prawosł., W. 1934. Z utworów C-a mowa na soborze w Konstancji: Finke H., Acta Concilii Const., Münster 1923, II 164; tenże, Forschungen u. Quellen, Paderborn 1889, 318. Zachowało się przemówienie C-a do bpów na soborze w rękopisie z w. XVI wyd.: Grigoria, archiepiskopa kijewskoho i wsieja Rusi słowo pochwalnoje. Izwiest. atd. rus. jazyka i słow., Pet. 1903. Wydawca waha się, czy przypisać ten utwór C-owi czy Grzegorzowi, metropolicie unic. Jacymirski na podstawie analizy stylistycznej przypisuje C-owi, tak samo Hruszewski. Z innych utworów C-a najważniejszy ze stanowiska autobiograficznego: Pochwalnoje słowo Kiprianu, (Cztieńja Mosk. Obszcz. Istor. i Drewn, 1872, I 25). Źródła wymieniają zwłaszcza Jacymirskij, Hruszewśkyj, Prochaska, Lewicki, Chodynicki. Należy zwrócić uwagę na tendencyjność latopisu Nikonowskiego, co słusznie zaznaczył Hruszewśkyj; tymczasem Gołubinskij oparł się na latopisie Nikonowskim bezkrytycznie, a za nim powtarzają inni i propagują te poglądy w polskiej literaturze (zob. »Kw. Hist.« 1936, 50, 492).

Kazimierz Chodynicki